Trang Chính

Renan, nhà triết-học Pháp có tiếng, từng tuyên-bố :
" Vivre sans un système sur les choses, ce n'est pas vivre une vie d'homme " .
( Sống không có một hệ-thống về các sự-vật thì không phải là sống một cuộc đời nhân-loại ).

Câu nói thật chí-lý ! Không lúc nào như lúc này, giới trí-thức thanh-niên chúng ta, đứng trước cảnh-tượng biến-đổi mau chóng của xã-hội, đứng trước thời-cục vần-xoay, cuộc đời thực-tế phũ-phàng, không lúc nào như lúc này chúng ta cảm thấy sống ở đời phải cần có một tín-tưởng làm trụ-cột, sự sống cần phải có một ý-nghĩa gì nữa ngoài cơm no, áo ấm. Phú quý, danh vọng, quyền-thế chớp mắt cũng bằng không ; sắc nước hương trời, tài ba son trẻ, ngoảnh đi nhìn lại đã hóa ra cát bụi. Không lúc nào hơn lúc này chúng ta cảm thấy bài-học thấm-thiá về cái :

" Tuồng ảo-hóa đã bày ra đấy
Cảnh phù du trông thấy mà đau !
_ (Ôn Như )

Nhưng trông thấy mà đau là khi nào chưa tìm thấy ý-nghĩa của sự sống để tin-tưởng, mà sở dĩ chưa thấy ý-nghĩa của sự sống là vì chưa có một hệ-thống ý-thức về sự-vật, chưa có một quan-niệm chắc-chắn về nhân-sinh, cho nên mất tin-tưởng vào sự sống. Trái lại, cũng đứng trước cảnh phù-thế ấy mà nếu ta lại quyết " Ra tay buồm lái trận cuồng phong " để có danh gì với núi sông, thì ta sẽ thấy không những không thấy đau-đớn, mà còn thấy kích-thích và hứng-khởi trước cuộc đời biến-đổi, là vì đã tìm thấy ý-nghĩa cho sự sống, tìm thấy cái hệ-thống ý-thức về sự-vật, hệ-thống bền-vững không biến-đổi .

Cái hệ-thống ý-thức ấy ở kẻ-sĩ nhập-thế của Việt-Nam ngày xưa, là cái trí-thức kinh-luân " Đấng trượng-phu một túi kinh-luân ", hay là " Kinh luân khởi tâm thượng " .

Sự-vật có thứ-tự mạch-lạc, cái nọ quan-hệ với cái kia thành một hệ-thống tương-quan, không rời-rạc lẻ-tẻ, tiến thoái có đường lối trước sau, chứ không hỗn-độn ngẫu-nhiên. Hiểu được định-luật tiến-hóa của sự-vật trong thiên-hạ, trong nhân-quần, ở ngoại-giới cũng như ở nội-giới, ấy là hiểu-biết đạo xử-thế tiếp-vật, ấy là tất cả cái học về " Đạo " của Đông-phương, Đạo Trời và Đạo Người, Đạo Tâm lẫn Nhân-tâm. Hiểu rồi để sẵn-sàng hành-động, đấy là cái học kinh-luân của kẻ-sĩ thủa xưa vậy .

Kinh-luân ở xã-hội Việt-Nam xưa kia chính là cái quan-niệm Nhân-sinh Xử-thế Tiếp-vật, cái Hệ-thống Y-thức về tương-quan giữa người với người và giữa người với vũ-trụ, có giường-mối chặt-chẽ để làm cơ-sở cho tin-tưởng trong hành-động. Đấy là cái hệ-thống về sự-vật như Renan đòi hỏi vậy. Tư-tưởng Đông - Tây đều xác-nhận người ta sống cho ra sống, sống một cuộc đời nhân-loại, thì điều tối thiết-yếu, tối quan-trọng là một ý-thức-hệ chính-xác, một quan-niệm vũ-trụ nhân-sinh vững-chắc, có thể đem lại cho chúng ta một lòng tin-tưởng nhiệt-liệt, thành-thực, một sự quân-bình vững-chãi cho tâm-giới .

Nhưng chúng ta tìm ở đâu để thấy được cái can-bản chính-xác ấy ? Phải chăng tìm ở trong trầm-tư mặc-tưởng, lặn vào thâm sơn cùng cốc để cố siêu-xuất khỏi đời sống thực-tế đau-thương ? Khó lòng mà chốn được sự-thực, tránh được việc đời. Đã mang lấy nghiệp vào thân, thì còn trốn tránh sao được thân-nghiệp. Lão-Tử nói : " Thiên võng khôi khôi, sơ nhi bất thất " ( Lưới Trời lồng lộng, thưa mà chẳng lọt ) .

Guồng máy thế-gian ghê gớm, quay hoài không ngừng, nghiến nát bao tâm-hồn vô-tình đã vướng phải bánh xe. Chỉ có một cách là nhìn kỹ cơ-cấu của bộ máy, trông thẳng vào sự thật phũ-phàng, rút kinh-nghiệm ở cách-thức chuyển-vần của bộ máy huyền-vi là xã-hội thực-tế, và học những bài-học kinh-nghiệm lịch-sử truyền-thống của đoàn-thể để cố ý-thức lấy một đường-lối mới cho xác-đáng .

Kể từ khi có lịch-sử nhân-loại trên mặt địa-cầu đến nay, thì loài người hiện ra là ở trong xã-hội, mang ở bản-thân nó tính tập-hợp, tinh-thần đoàn-thể. Không có đoàn-thể thì không làm gì có kỹ-thuật, vì kỹ-thuật công-cụ là một sản-phẩm của sự hợp-tác phân-công. Và loài người chỉ hơn được cầm-thú ở chỗ luôn luôn tiến-bộ về kỹ-thuật, cho nên nhà kinh-tế xã-hội-học đã gọi con người là một giống tạo-tác kỹ-thuật ( Homofaber ). Không có đoàn-thể xã-hội thì còn làm gì có chế-độ với pháp-lý. Không có xã-hội thì còn lấy đâu ra văn-hóa với văn-minh. Vì văn-hóa là tất cả những hoạt-động của nhân-loại để điều-hòa thích-ứng với thiên-thời, với địa-lợi, đổi những trở-ngại thành những điều-kiện thuận-tiện cho cuộc sinh-tồn tiến-triển. Bởi vậy mà cổ-lai, phần đông tư-tưởng Đông - Tây đều chủ-trương rằng địa-vị nhân-loại là địa-vị xã-hội. Tuân-Tử tuyên-bố : " Nhân sinh bất năng vô quần " cũng như Aristote tuyên-bố : " Người là một giống vật xã-hội ( Animal social ) " .

Tuy nhiên dù xã-hội-tính của nhân-loại có hiển-nhiên xác-thực mấy đi nữa, thì cổ-lai cũng vẫn còn khuynh-hướng cá-nhân tự-do độc-lập, chủ-trương " con người hoang đảo " cô-lập một mình như truyện Robinson bên Âu-Tây với truyện An-Tiêm bên Việt-Nam. Khuynh-hướng cá-nhân này không ngừng chống lại với khuynh-hướng xã-hội. Rousseau thì tuyên-bố " Người ta bẩm sinh tự-do mà bất cứ ở đâu nó cũng thấy bị trói buộc " và Dương-Chu " Vị ngã " thì nói : " Nhổ một sợi lông mà lợi cho cả thiên-hạ cũng không làm " .

Như thế chúng ta đứng trước hai khuynh-hướng : một khuynh-hướng cá-nhân và một khuynh-hướng xã-hội, vẫn thường xung-đột trong lịch-sử tư-tưởng Đông - Tây. Đối với khuynh-hướng cá-nhân thì quan-niệm xã-hội là một mớ tổng-cộng những phần-tử cá-nhân. Và như thế thì trong mớ tổng-cộng ấy cũng có thể đẻ ra những hiện-tượng tập-thể. Nhưng những hiện-tượng xã-hội này thì hoàn-toàn lệ-thuộc vào tâm-lý cá-nhân. Ngoài tâm-lý cá-nhân phần-tử ra, không làm gì còn có tâm-lý xã-hội đứng biệt-lập bao-trùm. Trái lại, khuynh-hướng xã-hội lại đòi có một xã-hội đứng biệt-lập với tâm-lý cá-nhân, một xã-hội-học lấy đối-tượng khách-quan và tất cả những khu-vực của những biểu-tượng tập-thể ( représentations collectives) không quan-hệ gì đến tâm-lý-học cả. Xã-hội như vậy thì có trước cá-nhân, cá-nhân hoàn-toàn do xã-hội uốn-nắn, hun-đúc và chi-phối như do một thế-lực thần-bí khắc-nghiệt vậy. Tất cả những thái-độ cá-nhân, những tính-tình của con người đều trực-tiếp lệ-thuộc vào những cơ-cấu, những tác- dụng, những qui-chế, những mẫu-mực của xã-hội, của đoán-thể. Cả đến sự liên-lạc giữa cá-nhân với cá-nhân cũng bị lệ-thuộc vào những yếu-tố trên. Nhất-cử, nhất-động của người ta đều bị quy-định như trong một bộ máy .

Hai khuynh-hướng cá-nhân và xã-hội trên đây, từ cổ-lai không ngừng xung-đột, cho nên người ta đã chủ-trương cho lịch-sử là lịch-sử tranh-đấu giữa cá-nhân với đoàn-thể, đoàn-thể đòi cá-nhân phải hy-sinh hết quyền-lợi cho xã-hội, và cá-nhân thì đòi xã-hội trả lại cho cá-nhân quyền tự-do muốn làm chi cũng được, tuyệt-đối độc-tôn .

Vấn-đề sinh-đôi, đặt cá-nhân và xã-hội đối-lập như vậy có vẻ quá giản-tiện và nguy-hiểm, cũng tựa như vấn-đề tâm với vật đối-lập với nhua thì quá trừu-tượng vậy. Cho nên gần đây có nhiều nhà xã-hội-học đã đứng lên chống lại khuynh-hướng muốn cho xã-hội thu-hút tất cả cá-nhân, không cho cá-nhân có một địa-vị bột-nhiên tự-động, một thái-độ riêng-biệt thuộc về tâm-lý-học. Ví dụ Ch. Blondel đã nhận-định : "Ở trong các ý-thức cá-nhân có cái gì thuộc về tập-thể. Xã-hội không phải đứng hoàn-toàn ở ngoài cái mà chúng ta gọi là cá-nhân. Vả lại, những hiện-tượng xã-hội khác với các hiện-tượng vật-lý tự-nhiên ở chỗ những hiện-tượng đó là những hành-vi của những chủ-động và đã được những chủ-động ấy sống qua. Vậy thì hiện-tượng xã-hội ngụ ý một thái-độ, một biểu-hiệu tâm-lý cá-nhân của những chủ-động trong xã-hội ". Đấy là khuynh-hướng của khoa tâm-lý xã-hội-học, hiện nay đã dung-hòa mâu-thuẫn giữa cá-nhân xã-hội đối-lập tương-phản. Khoa tâm-lý xã-hộị-học xác-nhận có một nhịp cầu nối ảnh-hưởng của hoàn-cảnh xã-hội với sự tự-động bồng-bột của tâm-lý cá-nhân. Cá-nhân với xã-hội không phải là hai thế-lực đối-lập tương-tranh, mà còn có một thế-lực thứ ba là ý-thức xã-hội ( conscience sociale ) ý-thức tập-thể ( conscience collective ) làm cho cá-nhân với xã-hội tương-sinh, tương-hóa. Không có thể có xã-hội được, nếu giữa người với người không có một sự hấp-dẫn cảm-thông bản-nhiên với nhau. Sự cảm-thông đồng-loại ấy phải là điều-kiện chứ không có thể là kết-quả của đời sống chung- đụng nhân-quần, bởi vì một sự câu-thúc của đời sống xã-hội không bao giờ có thể đẻ ra được tình-yêu, là sức hấp-dẫn giữa người với người. Xong lấy ý-thức cá-nhân để giải-thích con người đầy đủ cùng những mối quan-hệ xã-hội cũng không được, vì trước khi con người tiến tới trình-độ có ý-thức thì nó đã chịu ảnh-hưởng của xã-hội ở nơi tiềm-thức của nó từ lâu rồi vậy .

Tóm lại, giữa cá-nhân và xã-hội có một quan-hệ hỗ-động tương-sinh mật-thiết như thế cho nên các nhà " tâm-lý xã-hội-học " cũng như các triết-lý nhân-sinh hiện nay đã kết-luận rằng :

" Sự quân-bình trong tinh-thần cá-nhân khó lòng giữa được nếu nó không thích-ứng điều-hòa với đoàn-thể, với xã-hội .

" Nhưng không phải sự quân-bình của tinh-thần cá-nhân chỉ là một chủ-nghĩa xu-thời thụ-động, một sự quân-bình tĩnh. Nó luôn luôn thay-đổi triển-khai mà đồng thời thích-ứng với xã-hội. Quân-bình ở cá-nhân cũng như ở xã-hội là quân-bình động, ví như sự quân-bình của kẻ đi trên dây. Sự quân-bình nội-tại của cá-nhân càng được củng-cố bởi sự phát-triển của tình đoàn-thể. Trái lại, đoàn-thể tan-lìa, xã-hội loạn-lý thường xẩy ra với sự khủng-hoảng của tinh-thần cá-nhân, sự suy-đồi của văn-hóa truyền-thống. Xã-hội với cá-nhân bổ-túc tương-sinh, cho nên ý-nghĩ của đời sống cá-nhân phải tìm ở trong xã-hội, hay nói cho đúng ở trong tâm-lý xã-hội, cũng như quân-bình ở xã-hội kinh-tế, chính-trị, văn-hóa, bắt nguồn ở tiềm-thức cá-nhân, nơi có sự thông-cảm giữa cá-nhân với xã-hội " .

" Hệ-thống ý-thức về sự vật " hay là quan-niệm nhân-sinh làm căn-bản cho tổ-chức đời sống tập-thể của Việt-Nam vốn dựa vào cơ-sở xã-hội-học cố-hữu Á-Đông, không lấy cá-nhân làm bản-vị cho xã-hội, mà lấy một đôi vợ chồng làm bản-vị xã-hội " Quân tử chi đạo tạo đoan hồ phu phụ" ( Đường thực-hiện con người đầy đủ ( homme total ) người lý-tưởng của xã-hội nông-nghiệp là quân-tử, thì bắt đầu từ tình vợ chồng ) .

Bởi vì con người trước hết yêu mình và chỉ biết có yêu mình. Nhưng vì yêu mình nên muốn tìm cái hình-ảnh của mình phản-chiếu ra người không phải mình, ở cái người thứ hai là đối-tượng-hóa của chính mình để làm đối-tượng cho tình-yêu, để phụng-sự, để hy-sinh chính cái mình nhỏ hẹp, vị-kỷ cho cái mình thứ hai rộng lớn vô-biên là đoán-thể xã-hội. Và bắt đầu từ đấy trở đi là tất cả giường mối quan-hệ của nhân-quần xã-hội. Xã-hội-tính bắt đầu thực-hiện tức là sự cảm-thông giữa người này với người khác .

Mở đầu Bình Ngô Đại-Cáo của Nguyễn-Trãi, chúng ta thấy hai chữ Nhân, Nghĩa. Hai chữ Nhân Nghĩa ấy chính là căn-bản của chủ-nghĩa Nhân-bản ở Khổng-Phu-Tử, đã phổ-cập, thấm-nhuần vào các tầng lớp xã-hội Việt-Nam. Chữ Nhân, gốc ở chữ Nhân là Người và chữ Nhị là Hai, trước hết có ý-nghĩa là cái ý-thức mà người ta đã có về sự không phải sống cô-lập một mình trên thế-gian, mà là sống chung-đụng với một người khác nữa, nó công-nhận là đồng-loại với nó. Đối với người khác ấy, kẻ đồng-loại ấy, không những nó không lãnh-đạm mà còn thấy cảm-tình, có lòng yêu. " Nhân giả ái nhân " ( đức nhân là yêu người ), cũng như thân-dân là thân-yêu dân vậy .

Đã nhận thấy người khác là đồng-loại với mình, người ta sẵn-sàng coi nó như bạn và như anh em. Cái cảm-tình ấy có tính hỗ-tương, do đó mà giữa hai người nẩy-nở một tình huynh-đệ, là đặc-điểm của loài người. Như thế thì đức " Nhân " ấy chính là tình nhân-loại đặc-biệt của người ta, làm cho người ta có khuynh-hướng vồ-vập người đồng-loại và yêu thương lẫn nhau. Cái bản-tính tự-nhiên đã khiến cho người ta có được cái tình nhân-loại ấy, nhưng cái tình nhân-loại mà nó có ấy, ngoài cái định-luật tự-nhiên, còn chịu ở cái định-luật của vũ-trụ, của cái gì thần-bí, vô-lượng, vô-biên gọi là " Trời " hay là " Thiên-mệnh ", khiến cho nó có được cái trí thông-minh để nó tìm hợp-quần với đồng-loại của nó, cùng nhau xây-dựng một cuộc đời đầy hòa-điệu .

Triết-gia thực-tiễn của Á-Đông không quan-niệm con người tuyệt-đối có tính Thiện như Mạnh-Tử đã chủ-trương, hay có tính Ác như Tuân-Tử đã biện-thuyết. Khổng-Tử không từng tuyên-bố :"Nhân chi sơ tính bản thiên" bao giờ hết, mà Ngài chỉ quan-niệm con người tương-đối vừa Thiên, vừa Ác. Tính có thể " kiều " nghĩa là có thể uốn cong thành thẳng, nhờ ở giáo-hóa và hoàn-cảnh .

Với khái-niệm " Nhân " ngụ xã-hội-tính căn-bản của nhân-loại còn kèm theo khái-niệm " Nghĩa " là công-bằng, thích-nghi. Gốc chữ Nghĩa là Ngã, mà các sách chú-thích là : Nghĩa giả nghi dã = nghĩa là cái đáng, nên. Và phạm-vi của Nhân với Nghĩa là : Nhân giả tòng nhân, Nghĩa giả tòng ngã = Nhân, đức ái, là cái gì liên-quan về người khác ; Nghĩa, đáng, nên, là cái gì thuộc về mình. Người và Mình đấy là hai đầu triển-khai tiến-hóa của nhân-tính. Nhìn quanh mình, người ta thấy kẻ đồng-loại và cảm thấy có sự hấp-dẫn với nó. Quay vào mình, người ta ý-thức vào cái mình riêng-biệt và suy-nghĩ về những cái gì liên-can với mình. Nếu lòng vị-tha đẩy nó ra với kẻ khác, và hết lòng với những người đồng-loại với mình, thì lòng vị-ngã lại lôi kéo nó về với nó, và làm cho nó có ý-tưởng về những cái đáng, nên của nó. Hòa-điệu của con người là kết-quả của một sự quân-bình giữa hai khuynh-hướng trái nghịch ấy. Nhân, Nghĩa là tất cả con người. Bề ngoài chúng có vẻ mâu-thuẫn, mà sự thực không phải là hai ý-niệm khác nhau, mà chỉ là một vật có hai phương-diện khác nhau. Bởi vì cái gì làm cho người là người, ấy là Đức Nhân. Nhưng Đức-Nhân là một triển-vọng để thực-hiện, và nó chỉ thực-hiện được bằng cách tự hạn-chế lấy mà thôi. Sự thực-hiện ấy tùy nghi với từng người, ấy là Nghĩa vậy .

Đây là nguyên-lý căn-bản của nền luân-lý truyền-thống ở Á-Đông. Nền luân-lý xã-hội ấy lập-cước trên nền-tảng xã-hội-học vững-vàng, mà Khổng Nho đã hệ-thống-hóa vào tám điều-mục cương-lĩnh như sau :
" Cách, Trí, Thành, Chính, Tu, Tề, Trị, Bình "

Tám cương-lĩnh ấy là tám bậc của một cầu-thang lên xuống liên-tiếp tuần-hoàn, bậc trước làm điều-kiện cho bậc sau và bậc sau tức là kết-quả cho bậc trước .

Cách Trí là trả lời cho trí-thức đòi hiểu-biết đến nơi. Sự hiểu-biết của trí-thức cần phải có lương-tâm của trí-thức. Khoa-học đi đôi với lương-tâm. Khoa-học vô lương-tâm tức là tiêu-diệt mất linh-hồn nhân-loại. Cho nên Thành ý và Chính tâm phải làm điều-kiện cho Cách vật. Trí tri và Cách trí lại cũng lấy Thành ý và Chính tâm làm mục-tiêu " Cách, Trí, Thành, Chính " là phần lý-thuyết, sau phần lý-thuyết đến phần thực-hành .

Đến phần hành-động thì không những người biết phải thực-hành cho mình để tu sửa mà thôi, nó còn phải phụng-sự cho đoàn-thể, trước còn nhỏ hẹp là gia-đình, quốc-gia, sau đến rộng lớn là nhân-loại và thế-giới .
Cụ Phan-Văn-Trường đã bình-luận thiên Đại-Học trên đây bằng mấy lời xác-đáng, Cụ viết ; " Đấy là một chương-trình xã-hội-học toát-yếu vào một số mệnh-đề liên-hệ chặt-chẽ quá-trình tiến-triển của xã-hội bằng cách chứng-minh cá-nhân phải nối-tiếp với nhân-loại qua gia-tộc và quốc-gia như thế nào. Những mệnh-đề ấy bao-hàm những nguyên-lý căn-bản làm nền-móng cho những tổ-chức chính-trị và xã-hội ở Trung-Quốc ( và Việt-Nam ) lấy Khoa-học với Đạo-học làm tiêu-chuẩn vậy ".

pay per click advertising

Weblinks :